MUALLİM CEVDET

Muallim  Cevdet
eğitimci, yazar, kütüphaneci 
Cevdet İnançalp

1883 yılında Bolu’da doğdu. Evkaf memuru Mehmet Said Efendinin oğludur. Dedesi Said Efendi, Niş’te bir tekke şeyhiydi. Ailesi 1877 Harbinden sonra Bolu’ya göçmüş ve Cevdet orada doğmuştu.

Muallim Cevdet, ilk ve ortaokulu Bolu’da, liseyi Kastamonu’da bitirdi. Bilahare İstanbul’a gelerek Darulmuallimin-i Aliye Edebiyat Şubesini birincilikle bitirdi. Bir müddet İstanbul Hukuk Mektebine gitti; daha sonra yatılı olarak İstanbul Erkek Muallim Mektebine girdi. Darüşşafaka, Robert Koleji ve Şemsülmekatib gibi özel okullarda öğretmenlik yaptı. Arapça, Farsça, Fransızca ve Almanca’yı kendi gayretiyle öğrendi. Arkadaşlarıyla Bakü’de bulunduğu sırada, bir öğretmen okulu açarak, Türk-İslam maarifinin gelişmesine hizmet etti (1907). Burada Rusça ve Latince’yi öğrendi. Ahmet Ağaoğlu’nun gazetesinde, Türk milliyetçiliği konusunda yazılar yazdı. Pedagoji ve tarih araştırmaları yaptığı sırada, Rus hükümeti tarafından sınırdışı edilince İstanbul’a döndü (1908). İkinci Meşrutiyet döneminde çeşitli okullarda ders verdi. Darülmuallimin’de pedagoji hocalığına başladı. Robert Kolejinde Türk dili ve tarihi, İstanbul Erkek Lisesinde din dersleri öğretmenliğine getirildi (1925). Erenköy Kız Lisesinde Farsça, İstanbul Erkek Muallim Mektebi ve Gelenbevi Ortaokulunda tarih ve coğrafya öğretmenliği yaptı. Sebepsiz sık sık görev değişikliği sağlığının bozulmasına yol açtı. Üzüntüsünden hastalandı ve iki yıl derslere devam edemedi. Raporunun bitiminde Başbakanlık Tarih Evrakı İnceleme Kurulu ile İstanbul Kütüphaneleri Tasnif Heyeti reisliğinde bulundu. Üç ay hasta yürüttüğü görevine daha sonra gidemedi. Maaşı kesildi ve işten çıkarıldı. Hastalığı arttı. 1935 yılında 52 yaşındayken İstanbul’da vefat etti.

Muallim Cevdet hiç evlenmedi; kazancını kitaplarına ve ömrünü mesleğine verdi. Her haliyle tam bir medeni şarklı idi. Doğu ve batı kültürüne aşina idi. Birçok fikir adamının eserlerini incelemiş, istifade etmiştir. Cevdet’in milli ve dini yönü ağır basardı. Milliyetin teşekkülünde dinin en büyük unsur olduğuna inanırdı. Robert Kolejinde öğretmenlik yaptığı sırada, Türk ve Müslüman öğrencilerin kiliseye götürülerek dini ayinlerin ve duaların öğretilmesine karşı çıktı. Müslüman öğrencilerin kiliseye gitmesine mani oldu. Onlara dini, ahlaki ve tarihi dersler verdi.

Muallim Cevdet’in Türk kültür hayatına büyük katkıları oldu. Bunlardan en önemlisi Türk arşivciliğinin temellerini atmasıdır. Hayatı boyunca tarihi evrakların ve vesikaların kıymetini savundu. İstanbul Defterdarlığı Hazine Dairesindeki 400 sandık tutarındaki evrakın Bulgaristan’a satıldığını duyması üzerine derhal harekete geçerek Başvekil İsmet İnönü’ye, Türk Tarih Cemiyetine ve Bulgaristan Türk Cemiyetine yazılar yazarak satışı durdurtmak istedi. Ancak 200 balyadan, 51 çuvalını iade ettirebildi. Cevdet’in bu büyük azmi, kararlılığı ve medeni cesareti; resmi evrakların korunmasını emreden bir nizamnamenin hazırlanmasına sebep oldu (1934).

Muallim Cevdet’in diğer bir hizmeti; zengin kütüphanesini vakfetmesidir. El yazması dahil, çeşitli dillerde 11.000 cilt kitap bıraktı. Bu kitaplar, bugün İstanbul Belediye Kütüphanesinin en zengin bölümlerinden birini meydana getirmektedir.

ESERLERİ:

Zamanımızda Usul-i İnşa ve Muhabere (1925), Şehname (1928), Askeri Din Dersleri (1928), Spor Kuhu (1928), İbniBatuta’ya Zeyl (1932), Müderris Ahmed Naim (1935), Tarihi Sözlük (ancak altı forması basılabildi).

Makalelerinden bir kısmı, ‘Mektep ve Medrese’ adıyla kitap haline getirildi (1978). 

Kaynak: http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=5130

TDV ANS. / cilt: 30; sayfa: 314 [MUALLİM CEVDET - Ahmet Güner Sayar] / Etti Cevdet Cennet-i Me’vâ’yı câ” beytini tarih düşürmüştür. 1970 yılında çevre yolunun açılması sırasında Süheyl Ünver, kabrinin Edirnekapı Şehitliği’ne naklini gerçekleştirmiştir. Muallim Cevdet dürüst kişiliği, ahlâkı ve fikirlerindeki istikrarıyla aydınlar çevresinde iz bırakmıştır. Muallim Cevdet’in yetişmesinde babasının önemli rolü olmuştur. Kastamonu İdâdîsi’nde hocalarından İsmâil Mâhir Efendi tasavvuf ve felsefe gibi farklı alanlara ilgisini çekti. Üzerinde etkili olan hocaları arasında Dağıstanlı Hâlis Efendi, Hakkı Paşa, Mehmed Esad Efendi ile Fransızca hocası Mehmed Galib Bey bulunmaktadır. Tarih çalışmalarında Ahmed Tevhid Bey’den çok istifade etmiştir. Doğu-Batı dengesini kurabilmesini İkdamcı Ahmed Cevdet’in makalelerine borçludur. Bununla beraber Muallim Cevdet öğrenme arzusu ve çalışkanlığıyla kendini geliştiren nâdir kişilerden biridir. Zamanının aydın çevrelerinde bilgi birikimi sayesinde herkesin dikkatini çekmiş ve en-telektüel bir grubun liderliğini yapmıştır. Özellikle Abdülaziz Mecdi Efendi’nin tasavvufî sohbetlerini şahsî incelemeleriyle birleştirip İslâm dini ve kültürünün samimi bir müdafii olmuştur. Askerî Din Dersleri adlı eseriyle, Abdullah Cevdet’in İctihad’da çıkan İslâm karşıtı iddialarına ve Sadreddin Celâl’in (Antel) okullardan din derslerinin kaldırılmasına ilişkin sözlerine verdiği cevaplar bunun bir delilidir. Aynı zamanda Batı düşüncesinin büyük ustalarını tanıyan Muallim Cevdet, 1910’dan beri takip ettiği filozof John Dewey’in Türk hükümetine verdiği raporu en esaslı şekilde eleştiren kişidir. Cumhuriyet’le birlikte Türkiye’de tarihî belgelerin bir değer taşıdığı bilincinin ortaya çıkmasında Muallim Cevdet’in yazıları ve konferansları ile büyük hizmetleri olmuş, bu sebeple Türk arşivciliğinin kurucusu sayılmıştır. Cevdet Paşa Kütüphanesi belgeleri başta olmak üzere Ayasofya, Defterhâne, Evkaf, Maliye, Meşihat, Bahriye, Tophane, Adliye belgeleri, Maarif Vekâleti evrak ve defterleriyle başvekâlet ve Hariciye belgeleri onun elinden geçmiştir. Bugün Osmanlı Arşivi’nde “Cevdet Tasnifi” diye anılan bu düzenlemede on yedi konu başlığı altında 960-1322 (1553-1904) yıllarına ait 216.572 belge yer alır (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s. 396-397). Muallim Cevdet’in gayretleri sonucunda bütün arşiv belgeleri 1935’te hükümetin çıkardığı bir nizamnâme ile koruma altına alınmıştır. Ayrıca kütüphaneler için fihristlerin hazırlanmasında hizmetleri görülmüştür. Muallim Cevdet 970’i yazma olan toplam 8753 cilt kitabı, çeşitli tarihî belge, yazı ve levha ile notlarını içeren birçok defter ve zarfı vakfetmiştir. Onun ölümünden sonra notlarından bazıları Süheyl Ünver tarafından hazırlanan defter ve dosyalarla yok olmaktan kurtarılmıştır. Eserleri. 1. Zamanımızda Usûl-i İnşâ ve Muhâbere (İstanbul 1341). Sade ve açık bir üslûpla mektup, arzuhal, ilmühaber vb. yazmayı göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. 2. Şark İlyadası Şâhnâme (İstanbul 1928). Maarif Vekâleti’nin liseler için dünya edebiyatı şaheserlerinden bazı örnekler yayımlama projesi kapsamında Cevdet Bey’e de İran şairi Firdevsî’nin Şâhnâme’sinin tercümesi verilmişti. Firdevsî ve eseri hakkındaki bir mukaddimeden sonra Şâhnâme’nin bir özetinin ve bazı destanların tercümesinin yer aldığı eser, yayımından kısa bir süre sonra harf inkılâbı gerçekleştirildiğinden liselerde okutulamamıştır. 3. Askerî Din Dersleri (İstanbul 1928). 4. Spor Ruhu (1928). İngilizce’den çevrilen bu derlemede müellifin “Eski Türkler’de Spor Terbiyesi” başlıklı bir yazısı bulunmaktadır. 5. Źeyl Ǿalâ faśli’l-aħiyyeti’l-fityâni’t-Türkiyye fî Kitâbi’r-Riĥle li’bni Baŧŧûŧa (İstanbul 1351/1932). İbn Battûta’nın seyahatnâmesinin Ahîlik’le ilgili kısmına hazırladığı Arapça zeyildir. 6. Müderris Ahmed Naim (İstanbul 1935). 7. Tarihî Sözlük. Ancak altı forması basılan eser müellifin vefatından dolayı tamamlanamamıştır. Osman Nuri Ergin basılan kısımları Muallim Cevdet’le ilgili kitabına eklemiştir. Muallim Cevdet’in dil, mitoloji, terbiye, millî tarih ve biyografi konularında yetmiş beş makalesi yayımlanmıştır (makalelerinin bir listesi için bk. Ergin, s. 342-348). Onun Türk kültür dünyasına en büyük katkısı İstanbul Belediyesi’ne bağışladığı, bugün Taksim’de Atatürk Kitaplığı’nda korunan arşiv ve kitaplarıdır. BİBLİYOGRAFYA: A. Süheyl Ünver, “Kırkambar”, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 251; a.mlf., “Elyazılarımname”, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 153; a.mlf., “M. Cevdet”, Türk Tarih Kurumu Dr. A. S. Ünver Arşivi, Dosya nr. 224; a.mlf., “M. Cevdet Deryasından Damlalar”, Defter (Gülbün Mesara Arşivi); a.mlf., “Cevdet Arşivi”, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 147, 791; a.mlf., “M. Cevdet Notları”, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 224, 231, 232; a.mlf., “Mehmed Cevdet”, Süleymaniye Ktp., Defter, nr. 297; a.mlf., “Muallim Cevdet Hayatı ve Eserleri (1883-1935)”, Kitap ve Kitapçılık, sy. 1, İstanbul 1936, s. 18-20; a.mlf., “Muallim M. Cevdet Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi”, Cumhuriyet, İstanbul 11 Kasım 1937; a.mlf., “Türk Tıb Tarihi Hakkında M. Cevdet’in Bibliyografyası” (Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi içinde), İstanbul 1937, s. 625-664; Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 85; Zeki Velidî Togan, Hatıralar, İstanbul 1969, s. 603-606; Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi (haz. Yusuf İhsan Genç v.dğr.), Ankara 1992, s. 396-397; Bulgaristan’a Satılan Evrak ve Cumhuriyet Dönemi Arşiv Çalışmaları (haz. Mehmet Torunlar - Erol Çelik), Ankara 1993; Ahmed Güner Sayar, A. Süheyl Ünver: Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, İstanbul 1994, s. 160-166; Neşet Çağatay, Güncel Konular Üzerine Makaleler, Ankara 1994, s. 261-276; İsmail Yağcı, “Bulgaristan’a Satılan Osmanlı Arşivleri”, Türkiye, İstanbul 16 Şubat 1997; A[dnan] Ö[tügen], “Muallim M. Cevdet’in Yazmaların Tasnifi Hakkında Mühim Bir Raporu”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, III/2, Ankara 1955, s. 185-199; Mahmut Şakiroğlu, “Ölümünün 50. Yılında M. Cevdet İnançalp”, TT, sy. 23 (1985), s. 21-23; Seyhan Büyükcoşkun, “Muallim Cevdet’in Evrakları Arasında”, Dergâh, sy. 49, İstanbul 1994, s. 11, 22; a.mlf., “Muallim M. Cevdet’in Arşive ve Arşivciliğe Hizmetleri”, Dîvân İlmî Araştırmalar, sy. 3, İstanbul 1997, s. 203-211; Dursun Gürlek, “Biricik Kitap Kurdu Muallim Cevdet”, Kültür Dünyası, sy. 10, İstanbul 1998, s. 61-63; Bayram Ürekli - Doğan Yörük, “Muallim Mehmet Cevdet İnançalp’ın Feridun Nafiz Uzluk’a Gönderdiği Bazı Mektuplar”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 9, Konya 2003, s. 357-396; Rekin Ertem, “İnançalp, M. Cevdet (Muallim)”, TDEA, IV, 386-388; “İnançalp, Mehmed Cevdet”, DBİst.A, IV, 169-170. Ahmet Güner Sayar Kaynak: http://www.tdvia.org/dia/ayrmetin.php?idno=300314