Abdülhamîd ibn Türk

Abdülhamîd ibn Türk

Kaynak: Vikipedi

Abdülhamîd ibn Türk (Arapça: عبد الحميد بن واسع بن ترك‎) ya da tam adıyla Ebü'l-Fazl Abdülhamîd bin Vâsi' bin Türk el-Huttelî el-Hâsib, dokuzuncu yüzyılda yaşamış bir Türk Müslüman matematikçi. Öz geçmişi hakkında çok az bilinmektedir. Onunla ilgili iki kayıt vardır, biri Farslı İbn el-Nedim ve diğeri İbn el-Kefti[1] tarafından, fakat bilgiler aynı değildir. Ancak İbn el-Kefti onun adını ʿAbd al-Hamid ibn Wase ibn Türk Jili olarak bahseder. Jili, Gilan anlamına gelir[2]. D. Pingree'ye göre, o Ḵottal (Amu Derya'nın kuzeyinde ve Badaḵšān batısındadır) veya Gilan doğumludur. Abū Barza Fażl b. Moḥammad b. ʿAbd-al-Ḥamīd b. Tork (ö. Bağdat, 27 Ṣafar 298 (4 Kasım 910))[3]'un onun torunu olduğu görünür.

Onuncu yüzyılda İbn el-Nedim, ʿAbd-al-Ḥamīd[4] ile ilgili onun adının Abu'l-Fadl 'Abd al-Hamîd ibn Wâsi' ibn Turk al-Khuttalî (veya, al-Jîlî), soyadının Abû Muhammad olduğunu söyler ve iki eserini listeler:

1. Kitāb al-Jāmeʿ fi’l-ḥesāb ("Kapsamlı hesap kitabı") altı kitap halindedir; o kayıpdır, belki de, aşağıdaki dördüncü kitabın bir parçasıdır.

2. Kitāb al-Moʿāmalāt ("İşlemler kitabı") kayıptır. Bu başlıklı ve Kitāb al-Mesāḥa ("Ölçme kitabı") ile bir kitap daha İbn el-Nedīm tarafından Ebu Barza'ya atfedilir.

İbn el-Kefti[5] ise, el-Fihrist, gibi birinci kitabı tekrarlar, ama ikinci kitap yerine, o aşağıdaki kitapları listeler:

3. Nawāder al-ḥesāb wa ḵawāṣṣ al-aʿdād (“Hesaplama ve Sayıların özellikleri çeşitleri kitabı”), kayıpdır.

4. Kitāb al-Jabr wa’l-moqābala (“Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler”)[6]

Aydın Sayılı'ya göre; Halife Al-Maʾmūn zamanında Maveraünnehir'de doğan 9. yüzyılın ilk yarısında yaşayan ibn Türk (Abdülhamid İbni Vasi İbni Türk Ebu Fazl) ( ? - 847) Ceyl kentinden olduğu için el-Ceyli veya matematikçi anlamına gelen el-Hasip de denmektedir. Adından da anlaşıldığı gibi Türk oğlu olan bu bilim adamı sayılar teorisi ve cebir konularında çalışmalar yapmıştır. Yapıtları "Kitab-ül Cami fi'l hisap" (altı kitap halindedir),"Kitab'ül muamelat", "Kitab'ül Mesaha" (Ölçme işleri)'dır[7]

Onun erken dokuzuncu yüzyılda Bağdat'ta yaşadığı ve çalıştığı ve matematik eserleri yayımladığı kesindir[8].

O cebir üzerine bir çalışma yazmış, "Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler" olarak adlandırılan karesel (ikinci dereceden) denklemlerin çözümü üzerine sadece bir bölümü geriye kalabilmiştir.

Abdülhamid İbn Türk'ün, "Kitāb al-jabr wa al-mukābala" başlıklı el yazması, el-Harezmi'nin el-cebir (al-jabr)'ine çok benzer, aynı zamanda hatta belki ondan daha erken de yayımlanmış olabilir.

Notlar

Inbah al-ruwat 'ala anbah al-nuhat, yaklaşık bin Müslüman bilginlerin öz geçmişini içerir.

Ibn Turk (Arapça) Dāʾirat al-Maʿārif-i Buzurg-i Islāmī, Cilt 3, no. 1001, Tahran. Çeviri Encyclopædia islamica içinde (İngilizce)

Ebn al-Qefṭī, Tārīḵ al-ḥokamāʾ, yayımcı J. Lippert, Leipzig, 1903, s. 406

Abu’l-Faraj Moḥammad b. al-Nadīm, Kitāb al-Fihrist, s. 281.

Ebn al-Qefṭī, Taʾrīḵ al-ḥokamāʾ, yayımcı J. Lippert, Leipzig, 1903, s. 230.

D. Pingree, ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse Encyclopedia Iranica.

Aydın Sayılı, Abdülhamit İbni Türk'ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın cebri. TTK Ankara 1962.

Ahmed Djebbar, L'algèbre arabe, genèse d'un art, Vuibert/Adapt, 2005, s. 214. ISBN 2-7117-5381-6

Kaynakça

J. Høyrup, "Al-Khwarizmi, Ibn Turk and the Liber Mensurationum: On the Origins of Islamic Algebra". 1986, Erdem 5: 445–484.

Aydın Sayılı, Abdülhamit İbn Türk'ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri., 1962 Ankara Türk Tarih Kurumu Basımevı. Rev. by Jean Itard in Revue Hist. Sci. Applic., 1965, I8:123-124.

Ahmed Djebbar, L'algèbre arabe, genèse d'un art, Vuibert/Adapt, 2005, s. 214 - ISBN 2-7117-5381-6

D. Pingree ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse Encyclopedia Iranica Erişildi 28 Temmuz 2010. (İngilizce)

Dış bağlantılar

MuslimHeritage.com Logical Necessities in Mixed Equations: 'Abd Al-Hamîd Ibn Turk and the Algebra of his Time (İngilizce)

Encyclopedia Iranica, D. Pingree ʿAbd-al-Ḥamīd b. Vāse (İngilizce)